تغییرپذیری مکانی برخی ویژگیهای حاصلخیزی خاک متاثر از تغییرات کاربری اراضی درمنطقه یاسوج

سابقه و هدف: در دهه‌های اخیر، مدیریت خاص مکانی به‌منظور دستیابی به افزایش بهره‌وری نهاده‌ها، افزایش حاشیه اقتصادی عملکرد محصولات و کاهش خطرات زیست‌محیطی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است. تغییرپذیری مکانی کوتاه‌دامنه ویژگی‌های خاک لزوم کاربرد تکنیک‌های مدیریت خاص مکانی را تشدید می‌کند. تغییر‌پذیری طبیعی خاک‌ها در نتیجه تعامل پیچیده بین زمین‌شناسی، پستی و بلندی، اقلیم و تغییرات کاربری اراضی و راهبردهای مدیریتی رقم می‌خورد. جنگل‌تراشی و تغییرات گسترده کاربری اراضی جنگلی به کشاورزی از جمله راهکارهای مدیریتی مهمی است که در دهه‌های اخیر در سطوح گسترده‌ای رواج یافته است. از این رو، شناخت اثرات تغییرات کاربری اراضی بر ویژگی‌های خاک در تعامل با شرایط محیطی هر منطقه و بررسی تغییرات مکانی ویژگی‌های خاک متأثر از تغییر کاربری کمک شایانی به برنامه‌ریزان کاربری اراضی می‌کند.. بنابراین هدف از این مطالعه تبیین اثرات کاهش تراکم جنگل‌های بلوط و یا تبدیل اراضی جنگلی به کشت دیم در منطقه شاه‌مختار یاسوج بر تغییرپذیری مکانی عناصر غذایی در خاک به کمک راهکارهای زمین‌آماری است. مواد و روش‌ها: این مطالعه در منطقه شاه مختار، در غرب و شمال غرب شهر یاسوج واقع در استان کهگیلویه و بویر‌احمد انجام شد. تغییر‌پذیری مکانی هفت ویژگی حاصلخیزی خاک شامل مقادیر نیتروژن کل، پتاسیم تبادلی، فسفر قابل دسترس، آهن، مس، روی و منگنز قابل جذب در سه کاربری جنگل متراکم، جنگل تخریب‌شده (کم‌تراکم) و اراضی دیم، در مجاورت یکدیگر مورد بررسی قرار گرفت. تعداد 100 نمونه خاک از عمق 30-0 سانتی‌متری برداشت گردید و پس از آماده‌سازی نمونه‌ها، مقادیر عناصر غذایی در آنها اندازه‌گیری شد. تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها شامل توصیف آماری آنها و بررسی الگوی توزیع نرمال با استقاده از آزمون آماری کولوموگرف-اسمیرنف صورت پذیرفت. در مرحله تجزیه و تحلیل زمین‌آماری داده‌های هر یک از ویژگی‌های اندازه‌گیری شده، ابتدا ساختار مکانی متغیرها با محاسبه واریوگرام‌های تجربی و برازش مدل واریوگرامی مناسب بر آنها، مدل‌سازی شد. با درون‌یابی مقادیر غلظت هر یک از عناصر با استفاده از تخمین‌گرهای کریجینگ و وزن‌دهی معکوس فاصله، نقشه پراکنش مکانی مقادیر عناصر غذایی در خاک‌های مورد مطالعه در محیط نرم‌افزاری ArcGIS 10.3 تهیه شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که میانگین غلظت اغلب عناصر غذایی اندازه‌گیری شده در خاک تحت پوشش کاربری جنگل متراکم بالاترین مقادیر را داشتند و با تغییر کاربری به جنگل کم‌تراکم و سپس کشت دیم، کاهش محسوسی مشاهده شد. در این میان، غلظت نیتروژن خاک با مقدار میانگین 34/0% در خاک تحت پوشش جنگل متراکم، 17/0 در خاک جنگل کم‌تراکم و 08/0% در خاک تحت کشت دیم بیشترین کاهش را داشت. بررسی نیم‌تغییرنماهای متغیرهای مورد مطالعه نشان داد که مدل کروی نسبت به سایر مدل‌ها عملکرد بهتری دارد. برای درون‌یابی مقادیر عناصر منگنز و پتاسیم در فضای نمونه‌برداری، تخمین‌گر وزن‌دهی معکوس فاصله و برای سایر عناصر، تخمین‌گر کریجینگ بهتر عمل کردند. کلاس هم‌بستگی مکانی الگوی تغییرات عناصر نیتروژن، مس و آهن، قوی و برای عناصر فسفر و روی متوسط بود. بررسی نقشه پراکنش مکانی مقادیر عناصر غذایی مورد بررسی حکایت از آن داشت که مقادیر عناصر پرمصرف و کم‌مصرف اندازه‌گیری شده در این پژوهش، در خاک‌های تحت پوشش جنگل متراکم بلوط بیشتر بوده و با تغییر کاربری اراضی به جنگل تخریب‌شده و سپس کشت دیم، مقادیر این عناصر کم و کمتر شده است. نتیجه‌گیری: به‌طورکلی براساس نتایج حاصل از این مطالعه می‌توان اظهار داشت که تخریب جنگل‌های بلوط موجب کاهش قابل ملاحظه مقدار عناصر غذایی ضروری در خاک، به‌ویژه عنصر پر مصرف نیتروژن، به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی کیفیت حاصلخیزی خاک می‌شود. بنابراین، چنان‌چه روند تخریبی جنگل‌های بلوط منطقه شاه‌مختار یاسوج متوقف نشود، ضمن کاهش کیفیت خاک‌های منطقه، تخریب گسترده اکوسیستم و پیامدهای اقلیمی نامناسبی در پی خواهد داشت.